Kamienne Baby – Bartki
Dwa kamienne posągi, umieszczone wraz z kamienną misą na skwerze przy zbiegu ulic Marii Skłodowskiej-Curie i Bohaterów Warszawy, są najstarszymi bartoszyckimi zabytkami. Niemal na pewno pochodzą z pierwszego tysiąclecia naszej ery; liczą sobie bez mała tysiąc lat, a może i więcej…
Nazywane są Bartkami lub imionami Bartek i Gustebalda, albo po prostu Kamiennymi Babami. Posągi nie mogą równać się artyzmem z dziełami dłuta znakomitych mistrzów. Rzeczoznawcy stwierdzają, że do ich wykonania trzeba było zużyć dużo pracy, po to by otrzymać w rezultacie dzieło mało doskonałe. Bartki mogły być więc wykonane przez ręce mało wprawne i uzbrojone w bardzo prymitywne narzędzia.
Figury są pomnikami pozostawionymi przez plemiona pruskie. Obecni mieszkańcy często nazywają je bożkami, ale nie ma to uzasadnienia, bo pogańscy Prusowie nie wznosili posągów swym bóstwom. Kogo więc miały upamiętniać?. Może nieznanych nam z imienia bohaterów pruskich? A może są po prostu dziełem fantazji twórczej artystów sprzed tysiąclecia, nie wiążącym się z określonymi historycznymi faktami i postaciami?
Według jednej z legend potężny król Prusów Widewut miał podzielić swój kraj między dwunastu synów, a sam kazał spalić się bogom na ofiarę. Jeden z synów imieniem Barto otrzymał we władanie Barcję. Pomnikami tego Barty miały być – według wersji z XIX stulecia – posąg w Barcianach (znaleziony na dziedzińcu zamku krzyżackiego w Barcianach, obecnie na zamku w Olsztynie, gdzie został przeniesiony po 1945 r.) oraz właśnie bartoszycki Bartek. Według innej legendy Bartek z Bartoszyc miał być pomnikiem księżniczki Gustebaldy. Jednakże i tę wersję trzeba odrzucić, bo dziś wiadomo z pewnością, że nigdy nie było ani Widewuta, ani Brutena, ani arcykapłana Kriwego, a wszystko to zmyślenia kronikarzy niemieckich. Przez wieku najlepiej zachowały się Kamienne Baby w Bartoszycach, najdokładniej też znana jest ich historia.
Gustebalda przez stulecia znajdowała się wewnątrz kościoła św. Jana Chrzciciela, gdzie zapewne umieścił ją jakiś przemyślny kapłan, pragnąc świeżo nawróconym Prusom uprzyjemnić mszę. ,,Bartel” jeszcze w roku 1706 stał przed gospodą przy nieistniejącej już bramie miejskiej na drodze do Królewca. W 1769 r. przeniesiono go na bartoszycki rynek. Po zburzeniu ratusza w roku 1819 oba posągi powędrowały na plac przed szkołą, w roku 1825 na Zamkową Górę, a po wybudowaniu tam w 1902 r., na fundamentach zamku krzyżackiego, rezydencji starostwa Bartki umieszczono przy skrzyżowaniu obecnych ulic Skłodowskiej-Curie i Boh. Warszawy.
Park Elżbiety (Park Elizabeth)
Malownicze miejsce z tarasem widokowym, stawem w kształcie serca oraz ciągiem spacerowym wzdłuż rzeki Łyny. Park położony jest pomiędzy ulicami Nowowiejskiego, Zamkową i Prusa. Jest bardzo popularnym miejscem, idealnym do sportowo-rekreacyjnej aktywności. Odnajdą się w nim spacerowicze, biegacze oraz rowerzyści (przez park przebiega Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo, co roku organizowane są tutaj zawody MTB).
Park Elizabeth ufundował w roku 1903 starosta Heinrich von Gottberg dla upamiętnienia swojej zmarłej żony. Podarował miastu areał 2,78 ha nad brzegiem Łyny, graniczący z parkiem strzeleckim. W owym czasie w niedziele i święta życie towarzyskie bartoszyczan skupiało się właśnie w Parku Elizabeth, gdzie znajdowały się obiekty sportowe, stawek w kształcie serca oraz ciąg spacerowy wzdłuż Łyny obok stadionu sportowego, prowadzący aż do mostku na rzece, który znajdował się na wysokości lasu miejskiego. W lesie funkcjonowała leśna kawiarnia, na terenie której odbywały się m.in. festyny. Te piękne spacerowe trakty na przestrzeni XX wieku uległy zatarciu i pozostawały tylko we wspomnieniach dawnych mieszkańców. W wyniku wielu prac tereny te nabrały ponownie parkowego charakteru. Podjęte działania oraz prace porządkowe dały początek pięknym terenom zielonym, które dziś są dumą i chlubą miasta.
Kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty
pl. Wolności 3
tel. 89 762 28 83
farabartoszyce.pl
Najstarsza zachowana w mieście budowa sakralna. Przypuszcza się, że budowę rozpoczęto w roku 1332, choć pierwsza posiadana wzmianka o świątyni pochodzi z roku 1345. Kościół przebudowano w 1676 r., zaś w roku 1732 wzniesiono wieżę w jej obecnym kształcie. Kościół do dziś zachował swój pierwotny charakter trójnawowej bazyliki, o znacznie niższych nawach bocznych. Korpus kościoła pozostał bez zmian od XIV w., jednak jego sylwetka z biegiem czasu zmieniała się w wyniku dobudowywania kaplic przez osoby prywatne i instytucje średniowieczne.
Kaplica Świętej Marii Dziewicy została zbudowana w roku 1406. Pierwsza wzmianka o kaplicy Świętej Anny pochodzi z 1414 r. W latach 1519-1521 dobudowano do prezbiterium kaplicę ufundowaną przez biskupa warmińskiego. Przylegającą do niej od strony wschodniej kaplicę ufundował w roku 1624 bartoszycki aptekarz Adam Retting. Hełm sygnaturki pochodzi z XVII w., górna część wieży i latarnia z 1732 r., ściana zewnętrzna kaplic przy nawie południowej oraz kruchta między nimi z XIX w. Prezbiterium kościoła jest tej samej wysokości i szerokości co nawa główna. Ma ono okna na dwóch kondygnacjach. Wieża szerokości nawy głównej, wbudowana w korpus kościoła, wsparta jest dwoma skarpami. Posiada cztery kondygnacje nierównej wysokości, rozdzielone pasami bielonymi. Namiotowy dach wieży i latarnia pochodzą z XVIII w. Kruchta z XIX w. od północy ma portal wewnętrzny ostrołukowy z trzema profilowanymi wałkami. Po obu jego stronach ostrołukowe nisze mieszczą płaskorzeźby z terakoty. Przedstawiają one św. Małgorzatę i św. Katarzynę. Na południowej ścianie nawy głównej wisi ogromny polichromowany krucyfiks późnogotycki. Wyraźnie widoczne uszkodzenie ręki Chrystusa powstało od uderzenia pioruna w roku 1579. Z roku 1651 pochodzą piękne organy kościoła wykonane przez Wernera z Elbląga.
W czasie II wojny światowej kościół uległ częściowemu zniszczeniu. Szkody poniosło głównie jego gwiaździste sklepienie. Zrekonstruowano je na podstawie dokładnej dokumentacji historycznej w latach 1946-1958. Działania wojenne uszkodziły również kościelne organy. Katolicy przejęli kościół po drugiej wojnie światowej. Wcześniej służył on ewangelickiej społeczności.
Kościół św. Brunona
ul. Kętrzyńska 46
tel. 89 762 20 43
swietybrunon.eu
Kościół powstał w latach 1882-1883 i był pierwszą katolicką świątynią w Bartoszycach. Architektura samej budowli, jak i jej wnętrze reprezentują styl neogotycki.
Podczas II wojny światowej kościół nie ucierpiał prawie wcale, dzięki czemu wymagał jedynie drobnych remontów i renowacji. W latach 70. XX w. dokonano generalnego remontu wieży kościelnej i wnętrz, zaś w następnej dekadzie dobudowano dom katechetyczny.
Kościół św. Brunona, pozostając siedzibą katolickiej parafii, był także, na początku potajemnie, a w późniejszym czasie za zgodą biskupa, użytkowany przez liczną w tym regionie społeczność greckokatolicką. Działo się tak aż do roku 1998, kiedy to powstała w Bartoszycach Cerkiew św. Andrzeja Apostoła. W tym samym roku pod okiem konserwatora zabytków przeprowadzono ostatni gruntowny remont świątyni. W 2002 r. kościół św. Brunona doczekał się erygacji, której dokonał arcybiskup archidiecezji warmińskiej Edmund Piszcz, nadając mu status archidiecezjalnego Sanktuarium św. Brunona Bonifacego z Kwerfurtu Biskupa i Męczennika.
Brama Lidzbarska
Najstarszy zabytek architektury świeckiej z około 1468 r. znajdujący się na pl. Konstytucji 3 Maja, jeden z nielicznych ocalałych fragmentów murów obronnych Bartoszyc, którymi otoczono miasto w połowie XIV w. Charakterystyczne, małe okna bramy były przerabiane wielokrotnie w wiekach XVIII i XIX. Większy dzwon, ozdobiony liściem akantu oraz tarczą herbową z literami N.S. pochodzi z roku 1517. Przeniesiono go tu w roku 1819 z wieży zburzonego wówczas bartoszyckiego ratusza. Mniejszy dzwon, z ornamentem rocaille odlano w 1767 r. Wnętrze Bramy było wielokrotnie przebudowywane i tynkowane, i nie posiada cech zabytkowych. Brama Lidzbarska ocalała z wojennej pożogi być może dlatego, że od 1881 r. mieściło się w niej więzienie. Obecnie jest ona siedzibą Bartoszyckiego Centrum Informacji Turystycznej.
Cerkiew św. Andrzeja Apostoła
ul. Poniatowskiego 4
tel. 89 763 22 33
cerkiew.org/bartoszyce-2/
Cerkiew św. Andrzeja Apostoła w Bartoszycach usytuowana jest w dawnym budynku straży pożarnej. W latach 1996-1998 budynek przebudowano i dostosowano do potrzeb kultu religijnego.
Stare Miasto i spichlerze
Stare Miasto charakteryzuje się doskonale zachowanym układem urbanistycznym, który podlega ochronie konserwatora zabytków. Ochronie tej podlega również szachownica ulic oraz budynki i kamieniczki mieszczańskie. Kamienice są przykładem zabudowy miasta z przełomu XIX i XX w. W 2020 r. zakończyła się rewitalizacja starówki w obrębie pl. Konstytucji 3 Maja i przylegających do niego ulic. Charakterystycznym elementem Starego Miasta są spichlerze. Pochodzą z przełomu XVIII i XIX w. Świadczą o dawnym znaczeniu miasta w handlu zbożem. Niektóre z nich zostały wzniesione na murach miejskich. Dzisiejsze przeznaczenie tych budynków, z których najokazalej prezentują się spichlerze przy ulicach Bema i Strzeleckiego to obiekty użyteczności publicznej.
Kościół św. Jana Chrzciciela
ul. Nowowiejskiego 1a
tel. 89 764 30 50
Położony w północno-wschodniej części miasta na lewym brzegu Łyny. Jest to jednonawowy kościół, założony na planie prostokąta. Prezbiterium nie jest wydzielone, od południa znajduje się kruchta, a od północy zakrystia.
Najstarszą częścią ołtarza głównego jest ceglana mensa gotycka. Rzeźby ołtarzowe przedstawiające Pasję, odnowione w latach 1860 i 1913, pochodzą z roku 1720 , z kręgu Krausa. Po obu ich stronach wznoszą się jonizujące kolumny na cokołach, między nimi zaś figury Mojżesza i Jana Chrzciciela, po bokach Chleb i Wino, powyżej oddzielone architrawem i gzymsem dwa anioły z narzędziami Męki, w nasadce między czterema kolumnami postacie Aarona i Jana Ewangelisty, w zwieńczeniu Chrystus Triumfator.
Ambona pochodzi z roku 1706. Wspiera się na figurze anioła. Pomiędzy kręconymi kolumnami korynckimi wyrzeźbiono w niej postacie Chrystusa, ewangelistów i proroków, ornament z owoców i kłosów, nad poręczami motyw akantu, na drzwiach płaskorzeźbę Ecce Homo. Baldachim ozdobiono walutami, figurami rzeźbionymi i zwieńczono rzeźbą pelikana karmiącego pisklęta.
Pierwsza wzmianka o kościele św. Jana Chrzciciela pochodzi z roku 1484. Pochodzenie świątyni jest dość zagadkowe. Na ogół przypuszcza się, że zbudowano ją w miejscu kaplicy przyzamkowej, o której posiadamy wzmiankę z roku 1404, zburzonej wraz z zamkiem pół wieku później przez mieszczan bartoszyckich podczas antykrzyżackiego powstania, poprzedzającego wojnę trzynastoletnią.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej (1914)
ul. Bema
Bardzo dobrze zachowany i wielokrotnie odrestaurowywany cmentarz niemiecki. Usytuowany w parku przy ulicy Bema obok miejsca, gdzie kiedyś znajdował się cmentarz ewangelicki. Spoczywa tu 88 żołnierzy niemieckich, w tym 10 poległych na przełomie sierpnia i września 1914 r. w walkach o Bartoszyce, żołnierz rosyjski oraz 3 cywilów.
Cmentarz założony jest na planie prostokąta, od ulicy odgrodzony ceglanym murem. Groby rozłożone są na 7 wspinających i zwężających się ku górze tarasach. Na każdym z tarasów umieszczonych jest 6 bloków ze sztucznego kamienia (z wyjątkiem ostatniego, krótszego).
Na kamiennych blokach znajdują się dane po 2 żołnierzy: imię i nazwisko, nazwa jednostki oraz data śmierci. Na najniższym z tarasów znajduje się dodatkowo kamienny blok z wykutymi inskrypcjami o liczbie pochowanych oraz danymi 9 żołnierzy oraz 3 osób cywilnych.
Obiekt oświatowy (Szkoła Podstawowa nr 7, Szkoła Muzyczna I stopnia)
ul. Bema 35
Pierwsze wzmianki o budynkach pochodzą z 1894 r. Wtedy to władze miasta i Rzeszy uzgodniły kupno ziemi pod budowę szkoły podoficerskiej i oddały ją do dyspozycji wojska. Była to rekompensata dla miasta za stratę garnizonu. Szkoła powstała w 1896 r. i działała do wybuchu I wojny światowej. W 1914 r., w wyniku działań wojennych, budynek został uszkodzony. Wtedy szkołę czasowo przeniesiono do Trzebiatowa.
Ponownie do Bartoszyc placówka wróciła w roku 1916. Szkołę zlikwidowano trzy lata później, realizując postanowienia traktatu wersalskiego o ograniczeniu liczebności wojska w Niemczech, a jej budynki przekazano na mieszkania.
Po II wojnie światowej kompleks przejęło wojsko, organizując w nim koszary Wojsk Ochrony Pogranicza. Następnym gospodarzem obiektu był Zespół Szkół Budowlanych. Obecnie mieści się w nim Szkoła Podstawowa nr 7 oraz Szkoła Muzyczna I stopnia (funkcjonuje ona w pomieszczeniach po zlikwidowanym w 2019 r. na mocy decyzji organów państwa Gimnazjum nr 2).
Pomnik św. Brunona z Kwerfurtu
ul. Kętrzyńska (skwer pomiędzy urzędem miasta a LO)
Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce 30 września 2009 r. Wcześniej tego samego dnia podczas uroczystej sesji Rady Miasta Bartoszyce podjęto uchwałę dotyczącą powołania św. Brunona z Kwerfurtu na patrona miasta.
Św. Brunon z Kwerfurtu (ur. ok. 974r., zm. 1009r.) – mnich benedyktyński, kapelan cesarski, arcybiskup misyjny, męczennik i święty Kościoła Katolickiego.
Urodzony w arystokratycznej rodzinie saskiego grafa w Kwerfurcie. Kształcił się w szkole katedralnej w Magdeburgu. W 995 r. mianowany kanonikiem, następnie na dworze cesarza Ottona III pełnił funkcję kapelana i pozostawał w zażyłej przyjaźni z cesarzem.
W 998 r. w Rzymie porzucił dworską karierę i prawdopodobnie wstąpił do zakonu benedyktynów w klasztorze na Awentynie. Zapewne wówczas otrzymał imię zakonne Bonifacy. W 1001 r. zamieszkał w pustelni św. Romualda w Pereum koło Rawenny w Italii. Po uzyskaniu pozwolenia na działalność misyjną udał się z grupą misjonarzy z Pereum do Polski, gdzie prowadzili ewangelizację wśród Słowian nadodrzańskich. Wraz z 18 misjonarzami poniósł śmierć męczeńską 14 lutego lub 9 marca 1009 r.
